Do quá trình sáp nhập địa giới hành chính, hiện nay trên địa bàn phường Long An có 2 ngôi đình Bình Lập và đình Xuân Sanh, được thành lập từ rất sớm vào thế kỷ XIX, nơi thờ thần Thành Hoàng Bổn Cảnh của cư dân làng Bình Lập và làng Xuân Sanh từ thuở khẩn hoang, mở đất. Cả 2 ngôi đình là di tích lịch sử - văn hóa, kiến trúc nghệ thuật cấp tỉnh.
Từ đường Nguyễn Hồng Sến rẽ trái khoảng 50m đến đình Bình Lập, ngôi đình được xây dựng trên phần đất 5.758,7m2, mặt tiền quay ra sông Vàm Cỏ Tây. Trải qua nhiều lần trùng tu, đến nay đình vẫn còn giữ được nguyên kiến trúc cổ theo truyền thống Nam Bộ gồm 3 lớp nhà võ ca, chánh điện và hậu đình với kiểu thức tứ trụ, mái lợp ngói âm dương, cột gỗ là những danh mộc kê trên đá táng, trên nóc có trang trí lưỡng long tranh châu, cá hóa long thuộc dòng gốm Cây Mai danh tiếng ở Nam Bộ xưa.
Đình còn lưu giữ nhiều hiện vật cổ, trong đó có 3 sắc phong thần Thành Hoàng Bổn Cảnh, thần Bạch Mã và 4 vị thần Đại Càn Quốc Gia Nam Hải của vua Tự Đức ban vào năm 1852. Bên cạnh các vị thần trong tín ngưỡng dân gian, tiền hiền, hậu hiền, gian bên trái thần Thành Hoàng có khánh thờ thần Nguyễn Văn Có.
Các cụ trong Ban Khánh tiết đình cho biết: “Ông Nguyễn Văn Có làm lính (cai) trong dinh Tỉnh trưởng Tân An thời Pháp thuộc. Một hôm, chẳng may vợ của Tỉnh trưởng bị té xuống sông Vàm Cỏ Tây. Ông Có vội nhảy xuống sông cứu. Không lâu sau, ông Có bệnh và mất. Tưởng nhớ công lao ông cứu sống vợ mình, Tỉnh trưởng nhờ nhà nước Pháp can thiệp với triều Nguyễn, phong thần cho ông và thờ ở đình từ đó đến nay”, việc này xưa nay ít thấy và phản ánh một phần xã hội lúc bấy giờ.
Trong khuôn viên đình còn có miếu Điền cho thấy việc đề cao nông nghiệp trong vùng đất này từ xưa đến nay. Hằng năm, ở đình có nhiều lễ cúng như lễ Kỳ yên vào ngày 15, 16/2 (Nông lịch), Tống phong ngày 16/3, Hạ điền 16/5, Cầu bông 16/8, Thượng điền 16/12 với các nghi thức cổ truyền.
Tương tự như đình Bình Lập, qua tìm hiểu, đình Xuân Sanh (tọa lạc tại khu phố Xuân Hòa 2) cũng là một trong những chứng tích lịch sử của quá trình khẩn hoang, lập làng trên mảnh đất này. Sau nhiều lần trùng tu và tôn tạo, đến nay, đình được tái thiết với diện mạo mới nhưng vẫn giữ lối kiến trúc xưa gồm 3 gian nhà nối tiếp nhau theo thứ tự: võ ca, chánh điện và hậu đình.
Trước sân đình còn có bàn thờ thần Nông và miếu thờ ông Hổ, được xây dựng khi lập đình. Điểm nổi bật của đình là còn gìn giữ cẩn thận 2 sắc phong của vua Thiệu Trị ban vào năm 1845 và vua Tự Đức ban vào năm 1852.
Theo cổ lệ, đình Xuân Sanh diễn ra 3 lễ hội chính trong năm gồm Kỳ yên ngày 16/12, Cầu bông ngày 12/10 và Hạ điền ngày 16/6 (Nông lịch). Các nghi lễ được thực hiện theo tập tục truyền thống như các đình Nam Bộ, tuy nhiên nghi thức được gia giảm và có phần đơn giản hơn.
Đình là nơi ghi dấu nhiều sự kiện lịch sử cách mạng ở địa phương trong thời kỳ kháng chiến chống Pháp và Mỹ. Ngày nay, đình Xuân Sanh vẫn tiếp tục phát huy giá trị là nơi sinh hoạt cộng đồng, văn hóa, tín ngưỡng phục vụ nhu cầu người dân bản địa.
Trong tiến trình mở cõi nơi vùng đất này còn ghi nhận những đóng góp của cộng đồng người Hoa, những dấu ấn đó được thể hiện qua tín ngưỡng và những ngôi miếu, đậm nét hơn hết tại miếu Quan Thánh Đế và sự giao thoa văn hóa Việt - Hoa tại các ngôi miếu bà.
Từ cổng tam quan nhỏ nhìn ra dòng sông Bảo Định dẫn vào 3 ngôi cổ miếu Quan Thánh Đế, Thiên Hậu và Quan Phủ liền kề nhau. Vị trí chính giữa là Quan Thánh Đế miếu hay còn có tên chữ là miếu Trung Nghĩa, ngôi miếu do cộng đồng người Hoa xây dựng nên cùng sự ủng hộ của người Việt tại địa phương vào thế kỷ XIX.
Ngôi miếu mang nét đặc trưng của kiến trúc Hoa, sử dụng hoa văn tứ linh là chủ đạo, hệ thống bao lam, hoành phi, liễn đối được chạm khắc tinh xảo, miếu còn lưu giữ 2 bộ tượng Quan Công, tượng Thánh Mẫu, tượng Bổn Đầu Công, các tranh kiếng, tranh gói vải, tranh giấy cùng nhiều hiện vậy quý có giá trị nghệ thuật và lịch sử.
Đây còn là nơi sinh hoạt của cộng đồng người Hoa Triều Châu, Phước Kiến, Quảng Đông, Khách Gia ở phường Long An. Hằng năm, tại miếu tổ chức cúng lớn vào các dịp vía Quan Công, tổ chức các hoạt động từ thiện, an sinh xã hội,... thu hút nhiều người Hoa và người Việt trong và ngoài địa phương tham gia. Năm 2019, miếu được xếp hạng Di tích lịch sử - văn hóa cấp tỉnh.
Trong khu vực trung tâm phường Long An hiện nay có 3 ngôi miếu bà thể hiện được sự giao thoa văn hóa Việt - Hoa trong cách thờ và các nhân vật thờ. Trên cung đường Thủ Khoa Huân có ngôi miếu bà Thiên Hậu, ngôi miếu cổ kính bằng gỗ, lợp ngói âm dương đang dần xuống cấp và đã có kế hoạch trùng tu.
Bên cạnh Thiên Hậu thánh mẫu - vị nữ thần quan trọng trong tín ngưỡng của người Hoa, còn có các vị nữ thần, 2 cậu vốn thuộc tín ngưỡng dân gian của miền Trung được các lưu dân người Việt mang đến trong buổi đầu mở cõi, cùng với ông Địa với nét đặc trưng Nam Bộ.
Cùng với Thiên Hậu thánh mẫu, dấu ấn còn thể hiện trong tín ngưỡng thờ 7 bà tại miếu Thất Nương (miếu bà Cây Giáng Hương, 47/12 Nguyễn Huệ) và miếu Thiên Hậu (hẻm 11, đường Hai Bà Trưng).
Theo nhà nghiên cứu Nguyễn Thanh Lợi: “Tín ngưỡng thờ Thất Nương hay Thất Tinh của người Hoa và được người Việt tiếp thu, tín ngưỡng này khá hiếm ở Nam Bộ”.
Ảnh hưởng từ sự giao thoa văn hóa, Thất nương còn được hiểu là sự kết hợp của các vị nữ thần có vai trò bảo hộ, ban phúc cho cư dân như ở 2 ngôi miếu này, 7 bà là sự kết hợp của bà Thiên Hậu, bà Thủy Long, 5 bà trong trang phục giống với Ngũ Hành nương nương và đều có thờ 2 cậu. Các miếu còn phối thờ nhiều vị thần, Phật, Linh Sơn thánh mẫu, Chúa Xứ thánh mẫu,...
Ở những ngôi miếu bà đặc sắc với các pho tượng cổ được tạo tác bằng đất sét, gỗ, gốm loại đất nung sơn màu có giá trị cao trong mỹ thuật và lịch sử, văn hóa.
Ở 2 ngôi miếu bà Thiên Hậu, lễ cúng chính vào ngày 23/3 (Nông lịch), miếu Thất Nương cúng bà vào ngày 12, 13/2 (Nông lịch) với các nghi thức dân gian, có diễn xướng bóng rỗi, xây chầu - hát bội, thu hút đông người dân đến tham gia. Cách dùng chữ “tự” nghĩa là chùa trên các bảng hiệu ở các miếu nơi đây cũng ít thấy so với nhiều vùng khác ở Nam Bộ.
Đặc biệt, tại phường Long An còn có miếu Quan Phủ, ngôi miếu nhỏ, đơn sơ, bên trong có thờ bài vị “Tri phủ Ngô Văn Chánh”, ở một bài vị khác trong miếu có thể xưa hơn đề “Tri phủ Ngô Trung Chánh”.
Vẫn chưa rõ về thân thế vị Tri phủ này, chưa có bài nghiên cứu về ngôi miếu được công bố, cũng không xác định được niên đại bởi trải suốt chiều dài lịch sử nơi phường Long An từng thuộc phủ Kiến An từ năm 1808, đến năm 1841 thuộc phủ Hòa Thạnh, giai đoạn 1852-1867 thuộc phủ Tân An và kể cả người trông miếu hiện nay cũng không biết nhưng có thể đoán định đây là vị quan đức độ, thương dân nên mới được dân thờ.
Các ngôi đình, miếu đã lưu dấu tiến trình mở cõi, định cư, lập nên các thiết chế văn hóa của người dân tại phường Long An, đáp ứng được nhu cầu tín ngưỡng của cộng đồng dân cư, thể hiện tinh thần gắn kết mật thiết của các tộc người tại địa phương./.
Nội dung: Phí Thành Phát - Minh Trí
Trình bày: Trịnh Anh Tuấn
