Di sản khí nhạc của Nguyễn Văn Thương

Giáo sư Nguyễn Văn Thương vĩnh viễn rời xa âm nhạc cách đây 15 năm, ở tuổi 84. Nhắc đến ông, người yêu nhạc thường nhớ ngay đến Đêm đông, Bình Trị Thiên khói lửa và một số ca khúc khác, trong khi ông còn di sản âm nhạc đồ sộ với nhiều bản khí nhạc đáng nể từng đại diện cho Việt Nam được nhiều nghệ sĩ nổi tiếng biểu diễn trên sân khấu quốc tế.

Từ công chức bưu điện đến nhà soạn nhạc

Mùa hè năm 1936, sau khi lấy được bằng Thành chung ở Huế, Nguyễn Văn Thương cùng một nhóm bạn thuê thuyền đi dã ngoại đêm trăng trên sông Hương, đàn hát cho nhau nghe. Chuyến đi ấn tượng mang lại cảm xúc cho bản nhạc đầu tiên của ông ra đời. Đó là bài Trên sông Hương mà theo ông là chuyển từ điệu thức thứ sang điệu thức trưởng vốn chưa nhạc sĩ Việt Nam nào thực hiện trước đó.

Rồi 3 năm sau, đêm giao thừa Hà Nội năm 1939, chàng sinh viên Nguyễn Văn Thương không tiền về Huế ăn tết, lang thang khắp phố phường trong nỗi nhớ nhà tê tái. Nghe tiếng còi tàu vọng lên từ sân ga Hàng Cỏ, nhìn hành khách nhộn nhịp hồi hương, ông thấy mình lạc loài lạ thường, cô đơn lạ thường. Chân bước qua phố Khâm Thiên, bỗng gặp một cô đầu đang đợi khách. Đôi tay trần trắng tái giữa trời sương lạnh. Thấy ông lơ đễnh, cô có vẻ buồn, bước vào chiếc gương soi lại mình,... Tình khúc Đêm đông ra đời trong đêm đó...

Sau khi tham gia Tổng khởi nghĩa Cách mạng Tháng Tám, Nguyễn Văn Thương hòa mình vào cuộc kháng chiến chống Pháp tái xâm lược. Năm 1948, đang công tác ở Nghệ An, ông nghe tin quê hương bị giặc Pháp tấn công, trong nỗi đau thương tột cùng ấy, tráng khúc Bình Trị Thiên khói lửa ra đời: “Hướng về Nam!/ Ai đã qua Đèo Ngang, đã sang Ba Rền, mến dòng Sông Gianh biết danh Lũy Thầy./ Giờ đây lửa cháy ngút trời./ Máu nhuộm đồng xanh, ôi đau thương điêu tàn...”.

Không chỉ các ca khúc thành công, Giáo sư - Nghệ sĩ nhân dân Nguyễn Văn Thương còn có đóng góp quan trọng vào nền khí nhạc khi kết hợp nhuần nhuyễn âm nhạc truyền thống dân tộc với kỹ thuật hiện đại cảm hứng chủ đạo là hướng về miền Nam: Đồng Khởi, Nhớ về Nam, Trở về đất mẹ, Ngày hội non sông, Buôn làng vào hội, Vũ khúc Tây Nguyên, Quê hương Tây Nguyên,...

Thành công bất ngờ với Cỗ xe xuyên rừng và cảm hứng giao hưởng Đồng Khởi

Nhạc sĩ Nguyễn Văn Thương đến với khí nhạc một cách tình cờ. Cuối năm 1949, Chi hội Văn nghệ Liên khu 4 cử ông vào Bình Trị Thiên làm đại diện. Một người học trò cũ gặp ông nhờ tổ chức chương trình văn nghệ cho lễ mừng công của trung đoàn. Đội văn nghệ chỉ có 4 văn công: 1 guitar, 1 sáo, 2 mandoline, vừa đàn, vừa hát “bao sân” hết bài này đến bài khác, hơi đơn điệu. Ông bèn nghĩ cách thay đổi chương trình cho phong phú, hấp dẫn hơn. Và bài Cỗ xe xuyên rừng, tức Diligence sous bois của Pháp được ông ghi lại cùng 4 văn công tập luyện, biểu diễn. Tiết mục rất thành công, được yêu cầu diễn lại. Giữa chiến khu, những người lính nông dân áo vải, chân đất vẫn cảm nhận được âm điệu tiếng chim rừng, tiếng vó ngựa toát ra từ bản nhạc.

Khác với ca khúc, chỉ cần có năng khiếu là sáng tác, còn khí nhạc đòi hỏi phải có kiến thức âm nhạc nhất định. Sau khi tác phẩm Cỗ xe xuyên rừng được hoan nghênh, Nguyễn Văn Thương bắt đầu hào hứng với khí nhạc, tự học để nâng cao trình độ và sáng tác. Ông cũng được Nhà nước tạo điều kiện cho đi nước ngoài tu nghiệp. Năm 1965, ông có cơ hội sang làm thực tập sinh ở Nhạc viện Bắc Kinh nhưng do Cách mạng Văn hóa mà việc học tập dở dang. Đến năm 1969, ông lại được cử đi nghiên cứu sinh tại Nhạc viện Leipzig của Cộng hòa Dân chủ Đức. Và nhờ khoảng thời gian ở trời Âu, ông hoàn thành bản giao hưởng thơ Đồng Khởi. Ông từng thổ lộ: “Nếu xem lại thì hầu hết tác phẩm của tôi đều viết về đề tài miền Nam, trong đó, tôi tâm đắc và ấp ủ nhiều nhất là đề tài về Đồng Khởi. Vì vậy, lúc sang Đức, tôi chỉ chú tâm nghiên cứu và học tập để có thể thực hiện được một bản thơ giao hưởng về Đồng Khởi và tôi hoàn thành được tác phẩm này. Điều vinh dự nhất đối với tôi là nhà trường đánh giá bản Đồng Khởi không đơn thuần chỉ là bài tập tốt nghiệp mà là một tác phẩm thực thụ có giá trị”.

Những bản độc tấu âm vang sân khấu quốc tế

Ngoài giao hưởng, Nguyễn Văn Thương còn sáng tác nhiều bản độc tấu cho nhiều loại nhạc cụ. Năm 1956, khi Đoàn nghệ thuật Trung Quốc sang nước ta, ông chứng kiến nghệ sĩ độc tấu sáo Phùng Tử Tồn biểu diễn thật ấn tượng và ôm ấp ý tưởng sáng tác bài sáo Việt Nam. Ông phối hợp nghệ sĩ Ngọc Phan của Đài Tiếng nói Việt Nam lấy chủ đề từ bài dân ca Lý hoài nam và nâng cao cấu trúc để sáng tác thành bản khí nhạc Nhớ về Nam, kết hợp hài hòa giữa vẻ đẹp hồn nhiên của âm nhạc dân gian với kỹ thuật tinh luyện của âm nhạc bác học hiện đại. Bản sáo Nhớ về Nam được tiếng sáo trúc của Nghệ sĩ ưu tú Đinh Thìn cùng dàn nhạc Đoàn Ca múa nhân dân Trung ương biểu diễn đạt hiệu quả nghệ thuật cao.

Đến năm 1968, nhà soạn nhạc Nguyễn Văn Thương viết bản độc tấu sáo thứ hai là Ngày hội non sông. Ngoài việc sử dụng những làn điệu quê hương miền Trung, ông còn dùng bộ gõ đệm cho sáo chứ không dùng dàn nhạc dân tộc như với bản Nhớ về Nam. Tác phẩm Ngày hội non sông được Nghệ sĩ nhân dân Đỗ Lộc biểu diễn rất thành công ở trong và ngoài nước, đoạt Huy chương Vàng Liên hoan Thanh niên sinh viên thế giới lần thứ X tại thủ đô Berlin, Cộng hòa Dân chủ Đức năm 1973, được UNESCO và nhiều đài các nước ghi âm.

Cuối tháng 4/1975, nhạc sĩ Nguyễn Văn Thương được Bộ Văn hóa cử làm tổng chỉ huy các đoàn nghệ thuật vào phục vụ miền Nam vừa giải phóng. Trên đường công tác, ông tranh thủ về thăm nhà ở Huế, gặp lại cha già nhưng mẹ thì mất cách đó không lâu. Bản nhạc Trở về đất mẹ cho độc đấu cello và piano ra đời trong hoàn cảnh ấy với niềm vui không trọn vẹn bởi nỗi đau thương, mất mát. Giáo sư, Nghệ sĩ nhân dân Bùi Gia Tường biểu diễn bài này lần đầu tiên và được người nghe hoan nghênh nồng nhiệt.

Năm 1978, nghệ sĩ độc tấu cello nổi tiếng Markus Stocker của Thụy Sĩ sang biểu diễn ở nước ta, chọn Trở về đất mẹ đưa vào chương trình độc tấu của ông. Sau đó, trong quá trình lưu diễn ở các nước, ông gửi về cho 2 nhạc sĩ Nguyễn Văn Thương và Trọng Bằng bản chương trình đêm diễn, trong đó, Trở về đất mẹ là tác phẩm kết thúc. Và trước lúc mãi đi xa, giáo sư còn mong làm sao cho khí nhạc Việt Nam ngày càng có nhiều tác phẩm mang hơi thở dân tộc “bay” xa trên bầu trời âm nhạc thế giới!

Hoàng Phan