Nét duyên cây nêu ngày tết

Do những điều kiện đặc thù về tự nhiên, xã hội và với ý thức tạo lập bản sắc văn hóa cho vùng đất mới, từ các chúa Nguyễn đến các vua triều Nguyễn lần lượt xây dựng những nếp sinh hoạt riêng cho xứ Đàng Trong, từ các nghi lễ cho đời người: Quan, hôn, tang, tế đến nghi lễ thờ cúng tổ tiên, tảo mộ và cả dựng nêu ngày tết,...

Một số gia đình vẫn còn duy trì tục dựng nêu ngày tết (Ảnh tư liệu: Cát tường)

Dựng nêu, ăn chè ngày 30 tết

Gia định Thành Thông Chí của Trịnh Hoài Đức ghi nhận về tục dựng nêu ở Gia Định như sau: “Ngày trừ tịch, ở trước cửa lớn, mọi nhà đều dựng 1 cây tre, trên buộc cái giỏ bằng tre, trong giỏ đựng trầu, cau, vôi, ở bên giỏ có treo giấy vàng bạc, gọi là dựng nêu. Việc này không thể khảo cứu nguyên do được, mà có người cho đó là chia ra 3 giới thống trị cũng là thuyết hoang đường không nên tin, nhưng suy ý làm như vậy cũng như người Trung Quốc ngày đầu năm đốt pháo tre, treo bùa đào, ngày Đoan ngọ treo lá ngải, lá xương bồ vậy, ý là để làm tượng trưng cho năm mới mà tảo trừ những việc xấu xa trong năm cũ. Đến ngày mùng 7 tết thì triệt hạ, gọi là hạ nêu”.

Như vậy, ngày dựng nêu ờ Đàng Trong, Gia Định, Nam kỳ là ngày cuối năm, khác với Đàng Ngoài thường vào ngày 23 tết cùng với lễ đưa ông Táo về trời.

Lễ dựng nêu ở Nam bộ còn dị biệt qua câu ca dao: “Cu kêu ba tiếng cu kêu, cho mau tới tết dựng nêu ăn chè”. Sao lại có ăn chè cùng với dựng nêu? Nhà nghiên cứu văn hóa dân gian Trương Ngọc Tường lý giải: “Nhà tôi thường nấu chè chiều 30 tết, ăn xong rồi còn đi tưới cây. Ở miền Nam không có tục hái lộc đầu năm mà chiều 30 ra tưới cây, hoa kiểng ngoài vườn. Tưới cây để trong 3 ngày tết không động tới cây cối gì hết và cũng không được bẻ cây hái trái trong 3 ngày tết”.

Sau năm 1945, tục dựng nêu ăn tết đã bị gián đoạn trong bối cảnh chiến tranh. Cây nêu bị cấm kéo dài hàng chục năm, qua nhiều thế hệ, người dân đã đánh mất thói quen dựng nêu ăn tết ở phương Nam, thậm chí là nhiều nơi trên cả nước.

Cây nêu ở Nhà Lớn Long Sơn, Bà Rịa - Vũng Tàu

Dưới chân núi Nứa, đảo Long Sơn, huyện Châu Đức, tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu từ hơn 100 năm nay vẫn duy trì lệ dựng nêu ngày 30 tết. Từ cuối thế kỷ XIX, ông Lê Văn Mưu (có lẽ là một bộ tướng trong các cuộc khởi nghĩa kháng Pháp của Nguyễn Trung Trực, Cố Quảng Thành, Ngô Lợi) từ Hà Tiên đi ghe bầu, mang một nhóm người đến vùng đất này khai hoang, lập nghiệp. Tiếp theo đó, nhiều người dân các tỉnh miền Tây cũng kéo về đây. Họ sống cộng cư và tạo lập ra ngôi nhà thờ, phố chợ và hình thành cộng đồng gọi là “đạo ông Trần”. Hiện nay, hơn 20.000 hộ dân Long Sơn đều là thành viên “đạo ông Trần”. Họ mặc áo bà ba đen, nam búi tóc, để râu, “sống đồng tịch đồng sàng, chết đồng quan đồng quách”. Cả cộng đồng dùng chung một quan tài gọi là “bao quan” đưa thi hài người thân ra huyệt mộ trong nghĩa trang chung. An táng xong, quan tài được tháo rời và đem về Nhà Lớn.

Theo truyền thuyết của Nhà Lớn do ông Nguyễn Văn Lan là cháu đời thứ 5 của ông Lê Văn Mưu kể lại, ngày xưa,
thượng giới có hai vị thần xuống trần gian hóa thành quỷ ăn thịt người quá nhiều nên Thái Thượng Lão Quân đã ban cho người dân dạo bùa và phép dựng cây nêu để tập hợp các vị thần xua đuổi quỷ.

Ngày 30 tết, họ chọn từ bô lão và tráng niên trong cộng đồng những người có kinh nghiệm và nhân thân, tên họ tốt như Phước, Lộc, Thọ, Minh,... để tham gia lễ dựng nêu. Ở Nhà Lớn dựng đến 2 cây nêu, một cây ở trước nhà Cấm và một cây ở sau nhà Hội. Nhà nào không có cây nêu thì làm lá bùa treo trước nhà. Đầu tiên là chọn cây tre cao, suôn thẳng, róc gai nhánh, chỉ để lại phần lá ngọn cây đem về Nhà Lớn làm nêu. Sự lựa chọn này nhằm thể hiện sự trân trọng ý nghĩa mong ước cây nêu mang lại những điều tốt lành cho bá tánh trong năm mới.

Các vị kỳ lão vót tre đan tấm bùa Tứ Tung, Ngũ Hoành của Thái Thượng Lão Quân màu đỏ (4 thanh đứng và 5 thanh ngang) treo trên đầu cây nêu, cùng đó là một giỏ tre trong đó có trái quít, bánh ít, trầu, cau, giấy tiền vàng bạc. Những vật cúng trên cây nêu là để dâng cho các vị thiện thần xua đuổi quỷ. Sau khi dựng nêu sẽ làm lễ kỉnh cơm” (cúng cơm) rước ông bà và tối đến sẽ kỉnh nhang và đốt pháo tre xua đuổi quỷ.

Cây nêu của hậu duệ Tiền Quân Nguyễn Huỳnh Đức

Năm Tân Sửu vừa qua, tại Huỳnh Phủ Gia Trang ở phường Khánh Hậu (TP.Tân An, Long An), mà gia chủ là ông Nguyễn Huỳnh Triều - hậu duệ dòng đích đời thứ 7 của Đức Khâm sai chưởng Tiền quân Kiến Xương Quận công Nguyễn Huỳnh Đức, đã phục hồi nghi thức dựng cây nêu.

Gia tộc Nguyễn Huỳnh luôn giữ chỉn chu nề nếp những lễ nghi tế tự truyền thống. Các thế hệ trước, cha anh của ông Triều luôn duy trì lệ dựng nêu hàng năm.

Cũng theo mô thức chung về truyền thuyết cây nêu có từ cuộc đấu tranh của người và quỷ. Phật đã giúp con người dùng câu nêu đuổi quỷ. Ông Triều cho biết, câu chuyện cổ thể hiện tâm lý người xưa phải chống chọi với thiên nhiên, thú dữ, để bảo vệ mùa màng, cuộc sống. Cây nêu là niềm tin, là ước muốn có vụ mùa tốt đẹp, cuộc sống yên lành.

Về cơ bản, cây nêu đều giống nhau, là cây tre cao, trên ngọn buộc nhiều thứ như lá phướn, túi nhỏ đựng trầu cau, chuông gió, ống sáo, những miếng kim loại lớn, nhỏ,... phát ra âm thanh. Người ta tin rằng, những vật treo ở cây nêu và những tiếng động là để báo hiệu cho ma quỷ biết rằng nơi đây là nhà có chủ, không được tới quấy nhiễu.

Cây nêu của Huỳnh gia ngày xưa treo trái bầu, thể hiện mong muốn sự sinh sôi nảy nở, sự phồn thịnh ngày một tăng thêm. Còn lá phướn ghi bốn chữ Hanh - Ngươn - Lợi - Trinh, thể hiện mong muốn mọi sự hanh thông, nguyên vẹn và trong sạch. Đó là mong muốn rất nhân văn, không ham giàu có, tiền tài, phú quý. Ngày nay, cây nêu mang tính văn hóa nên lá phướn ghi lời chúc thân quen Mừng Xuân Nhâm Dần - Quốc Thái Dân An.

Theo ông Triều, cây nêu càng cao càng tốt, càng cao nhìn từ xa người ta đã thấy. Thời xưa, cha ông dựng cây nêu cao 5m. Cây nêu do ông Triều dựng cũng khá cao, treo chuông gió, khánh bạc và đặc biệt là lá phướn đỏ dài gần 3m uốn lượn trong làn gió tết.

Ngày dựng nêu, trong nhà, ngay gian giữa, ông Triều bày một bàn cúng đơn giản theo phong cách Nam bộ là tam sên (thịt heo, tôm, trứng), biểu trưng cho ba loài dưới nước, trên mặt đất và trên không. Nhưng quan trọng, ấn tượng nhất là những bức thư pháp với lời chúc xuân tốt đẹp.

Với mô thức linh hoạt từ hai gia tộc Nhà Lớn và Nguyễn Huỳnh cho thấy, cây nêu trên đất mới mang màu sắc tâm linh mà không mê tín. Cây nêu mang khát vọng con người hiệp thông với trời đất, thiên nhiên và hàm chứa tôn vinh bản sắc đất và người địa phương./.

Lê Đại Anh Kiệt