Chính quyền địa phương 2 cấp - Bước đi táo bạo, cần thiết hướng tới tinh gọn bộ máy

Nghiên cứu “bỏ chính quyền cấp huyện”

Hiện nay, bộ máy chính quyền địa phương (CQĐP) của nước ta vận hành qua 3 cấp: Tỉnh/thành phố (trực thuộc Trung ương), huyện/quận/thị xã/thành phố (trực thuộc tỉnh/thành phố trực thuộc Trung ương) và xã/phường/thị trấn (trực thuộc huyện/quận/thị xã/thành phố trực thuộc tỉnh). Tuy nhiên, trong bối cảnh hiện đại hóa quản trị và sự phát triển nhanh chóng của khoa học - công nghệ, nhiều chuyên gia và cơ quan chức năng đang cân nhắc việc tinh gọn bộ máy hành chính. Theo Kết luận số 127-KL/TW, ngày 28/02/2025 của Bộ Chính trị, Ban Bí thư với yêu cầu nghiên cứu định hướng bỏ chính quyền cấp huyện, hướng tới thực hiện mô hình CQĐP 2 cấp. Đây là một chủ trương đột phá, quan trọng của Đảng ta về chủ trương đổi mới tổ chức bộ máy của hệ thống chính trị “tinh - gọn - mạnh - hiệu năng - hiệu lực - hiệu quả”.

Thực tế cho thấy, chính quyền cấp huyện đang có nhiều điểm chồng chéo trong chức năng, nhiệm vụ với chính quyền cấp tỉnh và cấp xã, gây lãng phí nguồn lực, làm giảm hiệu quả hoạt động của bộ máy nhà nước. Việc duy trì chính quyền cấp huyện khiến thủ tục hành chính trở nên rườm rà, tốn kém ngân sách và kéo dài thời gian giải quyết công việc của người dân, doanh nghiệp. Trong khi đó, nhiều nhiệm vụ của chính quyền cấp huyện hoàn toàn có thể được giao lại cho chính quyền cấp tỉnh hoặc cấp xã để xử lý trực tiếp, giúp giảm trung gian, tiết kiệm chi phí và nâng cao hiệu suất công việc.

Bộ máy hành chính hiện nay vẫn tồn tại nhiều tầng nấc, gây ra sự chồng lấn trong quản lý và làm chậm quá trình ra quyết định. Chính quyền cấp huyện nằm giữa cấp tỉnh và cấp xã, đôi khi chỉ đóng vai trò trung gian trong việc truyền đạt chính sách và thực thi nhiệm vụ mà không có nhiều chức năng độc lập. Việc bỏ chính quyền cấp huyện có thể giúp tinh giản biên chế, giảm chi phí hành chính; đồng thời, nâng cao hiệu suất công việc. Với xu hướng đang nghiên cứu hiện nay, có thể nói “chính quyền cấp huyện” truyền thống chỉ giữ vai trò trung gian trong hệ thống hành chính CQĐP 3 cấp. Do yêu cầu hiện đại hóa và nâng cao hiệu quả quản lý, nhiều đề xuất cải cách đã được đưa ra định hướng xây dựng CQĐP 2 cấp nhằm rút gọn cấp bậc hành chính, tạo điều kiện cho sự phát triển linh hoạt và đáp ứng kịp thời với thực tiễn mới.

Hướng tới xây dựng chính quyền địa phương 2 cấp

Trong bối cảnh đổi mới và hội nhập, việc xây dựng mô hình CQĐP 2 cấp được xem là một yêu cầu tất yếu nhằm phân cấp lại thẩm quyền, giúp CQĐP các cấp chủ động hơn trong việc cung cấp dịch vụ công, nâng cao hiệu lực, hiệu quả quản lý nhà nước và đáp ứng tốt hơn nhu cầu phát triển KT-XH ở từng địa phương, nhưng quan trọng hơn là việc tổ chức CQĐP 2 cấp có thể phản ánh và đáp ứng nhanh hơn ý chí, nguyện vọng của nhân dân. Nhiều quốc gia trên thế giới đã thực hiện cắt giảm hoặc sáp nhập cấp trung gian (thường là cấp huyện) để tinh giản bộ máy và tối ưu hóa nguồn lực. Việc này giúp giảm chi phí hành chính, giảm sự chồng chéo trong chức năng giữa các cấp chính quyền và cải thiện tốc độ ra quyết định.

Mô hình tổ chức và hoạt động của CQĐP rất đa dạng, phụ thuộc vào rất nhiều yếu tố như điều kiện lịch sử, văn hóa, xã hội, tự nhiên cũng như những quan điểm nhận thức của chính quyền nhà nước cấp Trung ương. Mô hình này được xem xét dưới những góc độ khác nhau. Xu hướng giao quyền tự chủ nhiều hơn cho chính quyền cấp cơ sở (cấp xã hoặc tương đương), giúp họ chủ động hơn trong việc quản lý và cung cấp dịch vụ công. Trên thế giới hiện nay, việc xây dựng CQĐP 2 cấp, chủ yếu hướng đến tinh gọn bộ máy, phân quyền mạnh hơn cho cấp cơ sở và ứng dụng công nghệ để hiện đại hóa quản lý nhà nước. Nước ta có thể tham khảo kinh nghiệm từ các nước đã thành công trong tinh giản bộ máy hành chính; đồng thời, cần có lộ trình phù hợp để bảo đảm hiệu quả và tính ổn định trong quản lý nhà nước. Điểm qua một số mô hình CQĐP 2 cấp của một vài quốc gia dưới đây:

Tổ chức CQĐP của Nhật Bản được chia thành 2 cấp: Chính quyền tỉnh (có thể là tỉnh, đô, đạo, phủ, huyện), chính quyền cơ sở (gồm thành phố, thị trấn, làng, quận đặc biệt). Tại 2 cấp CQĐP đều có Hội đồng và Ủy ban hành chính. Các thành viên đứng đầu 2 cơ quan này đều được người dân bầu trực tiếp, công khai. Việc giải quyết công việc hành chính của địa phương do người đứng đầu Ủy ban hành chính thực hiện. CQĐP có vai trò quan trọng trong việc thực hiện tự chủ và tổng hợp công việc quản trị tại địa phương. Với mô hình CQĐP 2 cấp, chính quyền cơ sở có thể nhanh chóng đáp ứng nhu cầu đặc thù của cộng đồng như ứng phó thảm họa ở các khu vực thường xuyên xảy ra động đất, phát huy các lễ hội truyền thống, di sản văn hóa đa dạng,... Trong khi đó, các tỉnh cạnh tranh thu hút đầu tư, thúc đẩy tăng trưởng kinh tế khu vực.

Đối với Thụy Điển, là một quốc gia đơn nhất, có nghĩa là chính quyền Trung ương có quyền lực tối cao. CQĐP có quyền tự chủ mạnh trong việc quản lý các vấn đề địa phương. Trong cơ cấu CQĐP Thụy Điển, không có vị trí thị trưởng hoặc tương đương. Ở cấp tỉnh, mỗi tỉnh có một Ủy ban hành chính tỉnh, đại diện cho chính quyền trung ương. Ủy ban này chịu trách nhiệm giám sát và thực hiện các chính sách của chính phủ ở cấp tỉnh, đứng đầu mỗi tỉnh là một thống đốc do Chính phủ chỉ định. Ở cấp cơ sở, có thể là thành phố hoặc quận hoặc tương đương,... Cơ quan hành chính cấp cơ sở gọi là Hội đồng (thành phố/quận/tương đương,...) được bầu cử dân chủ. Hội đồng này chịu trách nhiệm cung cấp các dịch vụ công cho người dân địa phương, chẳng hạn như giáo dục, y tế và dịch vụ xã hội.

Hà Lan có hệ thống CQĐP được phân quyền mạnh mẽ, cho phép các cấp CQĐP có quyền tự chủ đáng kể trong việc quản lý các vấn đề địa phương. Mô hình CQĐP ở Hà Lan được tổ chức theo 2 cấp. Ở cấp tỉnh, mỗi tỉnh có một Hội đồng tỉnh được bầu cử trực tiếp bởi người dân. Hội đồng tỉnh chịu trách nhiệm về các vấn đề như quy hoạch không gian, môi trường, giao thông và văn hóa. Ngoài ra, mỗi tỉnh còn có một Ủy viên của Nhà vua (Commissaris van de Koning), được bổ nhiệm bởi chính phủ trung ương, để giám sát hoạt động của tỉnh. Cấp thành phố, mỗi thành phố có một Hội đồng thành phố được bầu cử trực tiếp bởi người dân. Hội đồng thành phố chịu trách nhiệm về các dịch vụ cơ bản như giáo dục, nhà ở, dịch vụ xã hội và quản lý chất thải. Thị trưởng đứng đầu chính quyền thành phố, được bổ nhiệm bởi chính phủ trung ương sau khi có sự tham khảo ý kiến của Hội đồng thành phố. Các tỉnh và thành phố thường xuyên hợp tác nhau và với chính phủ trung ương để giải quyết các vấn đề chung. Ngoài 2 cấp chính quyền trên, nước này còn có các Waterboards. Đây là các cơ quan quản lý nước độc lập, chịu trách nhiệm về việc quản lý hệ thống đê điều, kênh, rạch và các vấn đề liên quan đến nước. Mô hình CQĐP ở Hà Lan được đặc trưng bởi sự phân quyền, hợp tác và sự tham gia của các cơ quan quản lý nước chuyên biệt.

Ở nước ta, khi Bộ Chính trị, Ban Bí thư ban hành Kết luận số 127-KL/TW vừa qua không chỉ là một chỉ dấu về tầm nhìn chiến lược mà còn là sự khẳng định mạnh mẽ rằng chúng ta đang từng bước tháo gỡ những nút thắt cồng kềnh, hướng đến một hệ thống chính trị gọn nhẹ, vận hành thông suốt, tối ưu nguồn lực. Việc nghiên cứu theo hướng không tổ chức và hoạt động của hệ thống chính trị cấp huyện, hướng đến mô hình CQĐP 2 cấp là một bước đi táo bạo nhưng cần thiết trong cuộc cách mạng tinh gọn bộ máy, thể hiện quyết tâm lớn trong cải cách hành chính và nâng cao hiệu quả quản trị quốc gia.

Việc thực hiện mô hình CQĐP 2 cấp là một bước tiến quan trọng trong quá trình cải cách nền hành chính Việt Nam nhằm tinh gọn bộ máy, nâng cao hiệu lực, hiệu quả hoạt động của CQĐP. Tuy nhiên, việc triển khai mô hình này đòi hỏi sự chuẩn bị kỹ lưỡng về mặt pháp lý, tổ chức bộ máy, nguồn nhân lực và tài chính; đồng thời, cần có sự đồng thuận và tham gia tích cực của các cấp, các ngành và toàn thể nhân dân để bảo đảm sự thành công của quá trình này. Với quyết tâm của Đảng, Nhà nước và sự đồng lòng của Nhân dân, công cuộc cải cách hành chính này sẽ góp phần thúc đẩy phát triển KT-XH, mang lại lợi ích thiết thực cho đất nước và nhân dân./.

 Trần Quốc Việt