Chính quyền gần dân - Từ chính sách đến thực tiễn: Dân chủ từ gốc - Quyền năng kiến tạo của Nhân dân (Bài 2)

Bài 2: Dân chủ từ gốc - Quyền năng kiến tạo của Nhân dân

Trong suốt chiều dài lịch sử dựng nước và giữ nước, Nhân dân luôn là gốc rễ, sức mạnh quyết định mọi thắng lợi của cách mạng Việt Nam. Trong thời kỳ cải cách mạnh mẽ bộ máy và xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, tinh thần “lấy dân làm gốc” càng được khẳng định rõ ràng và cấp thiết hơn bao giờ hết. Từ những nguyên tắc ghi trong Hiến pháp đến thực tiễn ở từng ấp, khu phố, dân chủ đang được hiện thực hóa, để quyền lực của Nhân dân thật sự trở thành động lực cải cách, nuôi dưỡng niềm tin và khát vọng phát triển bền vững của đất nước.

Dân chủ thực chất với “dân biết, dân bàn"

Chủ tịch Hồ Chí Minh từng khẳng định: “Không có Nhân dân, Chính phủ không đủ sức mạnh. Có dân, việc khó mấy cũng thành công”. Tư tưởng ấy đã được thể chế hóa mạnh mẽ thông qua Luật Thực hiện dân chủ ở cơ sở năm 2023, tạo nền tảng vững chắc để phương châm “Dân biết, dân bàn, dân làm, dân kiểm tra, dân giám sát, dân thụ hưởng” đi vào đời sống.

Người dân đối thoại với lãnh đạo địa phương, qua đó dân chủ cơ sở được phát huy (Ảnh: Song Nhi)

Nguyên tắc “dân biết” là nền tảng khởi đầu và quan trọng nhất. Mọi thông tin thiết yếu về quy hoạch đất đai, dự toán và quyết toán ngân sách xã, các dự án đầu tư công, các loại phí và lệ phí,... đều phải được công khai, minh bạch và dễ tiếp cận. Không chỉ niêm yết tại trụ sở UBND, thông tin cần được số hóa hoàn toàn, hiển thị trên cổng thông tin điện tử của xã và tích hợp vào các ứng dụng di động. Bất cứ người dân ở đâu, muốn tìm hiểu thông tin gì ở địa phương nào trong cả nước đều có thể dễ dàng tìm kiếm qua các nền tảng số hoặc cổng thông tin điện tử, thay vì phải đến trực tiếp UBND cấp xã để hỏi. Sự minh bạch thông tin sẽ góp phần xây dựng niềm tin vững chắc giữa chính quyền và Nhân dân.

Trên nền tảng của sự hiểu biết, “dân bàn” mới có thể diễn ra thực chất. Các hội nghị ấp, khu phố, tổ dân phố, tổ dân cư hay những buổi đối thoại định kỳ với lãnh đạo địa phương cần được nâng tầm thành những diễn đàn dân chủ sôi nổi, nơi mọi ý kiến, kể cả những quan điểm trái chiều, đều được lắng nghe, ghi nhận và thảo luận cởi mở. Trong tiến trình này, HĐND cấp xã đóng vai trò vô cùng quan trọng. HĐND không chỉ có trách nhiệm phối hợp tổ chức các buổi đối thoại mà còn giám sát chặt chẽ việc chính quyền tiếp thu, giải trình và thực hiện các quyết định đã được Nhân dân bàn bạc, thống nhất, bảo đảm tiếng nói của Nhân dân thực sự có trọng lượng.

Để cụ thể hóa vai trò này, HĐND cấp xã cần chủ động ban hành các nghị quyết quy định rõ quy trình tổ chức các buổi đối thoại định kỳ hoặc chuyên đề với Nhân dân. Những nghị quyết này phải xác định cụ thể thời gian, địa điểm, nội dung trọng tâm cần lấy ý kiến và đặc biệt là quy định rõ trách nhiệm của UBND cấp xã trong việc chuẩn bị báo cáo, lắng nghe trực tiếp và tiếp thu ý kiến Nhân dân.

Hơn thế nữa, HĐND cần thiết lập cơ chế giám sát chặt chẽ việc UBND giải trình và thực hiện các cam kết đã đưa ra. Điều này có thể thực hiện thông qua các phiên chất vấn định kỳ tại các kỳ họp HĐND, yêu cầu UBND báo cáo chi tiết về kết quả tiếp thu ý kiến cử tri, tỷ lệ ý kiến được giải quyết và lý do cho những ý kiến chưa được thực hiện. Một quy định cụ thể về việc UBND phải công khai kết quả tiếp thu ý kiến Nhân dân trên các kênh thông tin chính thức (cổng thông tin điện tử, bảng tin) cũng là cần thiết để HĐND và Nhân dân cùng kiểm chứng, từ đó củng cố niềm tin vào chính quyền cơ sở.

Khi đã được thông tin đầy đủ và tham gia bàn bạc, Nhân dân sẽ không đứng ngoài cuộc mà chủ động “làm”, đồng thời sẵn sàng “kiểm tra, giám sát” thông qua Ban Thanh tra Nhân dân và Ban Giám sát đầu tư của cộng đồng.

Từ “bàn” đến “quyết” - trao quyền tham gia ra quyết định

Để Nhân dân thực sự làm chủ, cần có những cơ chế cụ thể để họ trực tiếp tham gia vào quá trình ra quyết định. Một trong những mô hình hiệu quả đã được thí điểm thành công ở một số nước tiên tiến trên thế giới là “Ngân sách tham gia” (Participatory Budgeting). Với mô hình này, người dân được khuyến khích đề xuất, thảo luận và bỏ phiếu cho các dự án hoặc ưu tiên chi tiêu mà họ cho rằng sẽ mang lại lợi ích cho cộng đồng. Ở một địa phương trong tỉnh Tây Ninh, Nhân dân sẽ trực tiếp bỏ phiếu quyết định dùng hàng trăm triệu đồng ngân sách của một chương trình để ưu tiên sửa chữa, nâng cấp, bê tông hóa con đường liên xóm, liên ấp, thay vì xây dựng cổng chào “hoành tráng” như dự kiến ban đầu của xã. Quan trọng hơn, họ còn thành lập Ban Giám sát cộng đồng để theo dõi chặt chẽ tiến độ và chất lượng công trình, biến đồng tiền ngân sách thành sản phẩm của ý chí tập thể.

Bài học kinh nghiệm từ mô hình này ở các nước là sự chủ động của chính quyền trong việc cung cấp thông tin, tạo điều kiện thuận lợi cho Nhân dân tham gia và đặc biệt là tôn trọng kết quả lựa chọn của cộng đồng. Sự tin tưởng của Nhân dân dành cho chính quyền sẽ được củng cố khi họ thấy ý kiến của mình được lắng nghe và chuyển thành hành động cụ thể.

Cùng với đó, việc xây dựng một nền tảng số tương tác ở cấp xã sẽ là bước đi đột phá để tăng cường sự tham gia của Nhân dân. Một ứng dụng di động đơn giản, cho phép Nhân dân gửi phản ánh kèm hình ảnh về các vấn đề như đèn đường hỏng, điểm tập kết rác sai quy định và theo dõi công khai quá trình xử lý. Thực tiễn đã chứng minh hiệu quả của mô hình này. Điển hình, ứng dụng Long An Số của tỉnh Long An (trước đây, nay là Tây Ninh Số) đã tiếp nhận hàng trăm phản ánh nóng về trật tự đô thị, vệ sinh môi trường, với gần 90% ý kiến được xử lý trong vòng 48 giờ và toàn bộ quá trình từ tiếp nhận đến giải quyết đều được công khai, minh bạch. Công nghệ số, khi được ứng dụng hiệu quả, không chỉ là công cụ giám sát quyền lực mà còn nâng cao trách nhiệm giải trình của chính quyền cơ sở.

Khi Nhân dân được thông tin đầy đủ, tham gia bàn bạc, tự quyết định và giám sát thì nền dân chủ không còn nằm trên lý thuyết mà trở thành thực tế sống động trong đời sống xã hội./.

(còn tiếp)

Trần Quốc Việt

Bài 3: HĐND cấp xã - đại diện quyền lực ở cơ sở