Chính quyền gần dân - Từ chính sách đến thực tiễn: HĐND cấp xã - đại diện quyền lực ở cơ sở (Bài 3)

Bài 3: HĐND cấp xã - đại diện quyền lực ở cơ sở

HĐND cấp xã là cơ quan quyền lực nhà nước ở địa phương do Nhân dân trực tiếp bầu ra. Trong mô hình chính quyền địa phương (CQĐP) 2 cấp, HĐND cấp xã mang trọng trách là “cầu nối” trực tiếp, hiện thực hóa ý chí và quyền làm chủ của Nhân dân từ những buổi tiếp xúc cử tri đến các hoạt động giám sát.

Sức mạnh giám sát và trách nhiệm của đại biểu

Đại biểu HĐND xã Mỹ Lộc biểu quyết thông qua các nghị quyết trình tại kỳ họp thứ 2 (kỳ họp chuyên đề)

Trước ngày 01/7/2025, HĐND cấp xã thường hoạt động mờ nhạt, chịu sự chi phối từ cấp huyện, với các quyết sách quan trọng như quy hoạch, đầu tư, ngân sách,... HĐND xã khi đó chủ yếu đảm nhận vai trò chấp hành và triển khai. Giờ đây, với việc kết thúc hoạt động của cấp huyện theo Luật Tổ chức CQĐP năm 2025, được Quốc hội khóa XV thông qua tại Kỳ họp thứ 8, HĐND cấp xã đã trở thành “trục xoay” của quyền lực đại diện tại cơ sở. Luật trao cho HĐND cấp xã quyền quyết định các vấn đề trọng yếu: kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội, dự toán ngân sách, chủ trương đầu tư công và cả việc thành lập hay giải thể các cơ quan chuyên môn thuộc UBND. Điều này thể hiện sự “lột xác” về vị thế của HĐND cấp xã, từ một cấp thừa hành trở thành trung tâm quyết sách thực chất. HĐND cấp xã có thực quyền thông qua nghị quyết về quy hoạch sử dụng đất để đảm bảo đất đai được sử dụng hiệu quả. Hoặc trong lĩnh vực đầu tư công, HĐND cấp xã hoàn toàn có thể phê duyệt chủ trương xây dựng một tuyến đường giao thông nông thôn huyết mạch, một trạm y tế mới hay một công trình thủy lợi quan trọng, sau khi đã thảo luận và lắng nghe ý kiến cử tri về tính cấp thiết và hiệu quả của dự án đó. Quyết định không chỉ dừng lại ở việc xem xét đề xuất mà còn là thẩm tra, cân nhắc ưu tiên và phân bổ ngân sách xã một cách công khai, minh bạch, bảo đảm tiền thuế của Nhân dân được chi đúng mục đích và mang lại lợi ích tối đa cho cộng đồng.

Đặc biệt, việc cho phép các chức danh như chủ tịch, phó chủ tịch HĐND cấp xã, trưởng ban, phó trưởng ban hoạt động chuyên trách là một bước tiến mang tính cách mạng nhằm chuyên nghiệp hóa hoạt động của cơ quan dân cử, bảo đảm đại biểu có đủ thời gian, tâm sức và điều kiện để thực thi vai trò. Điều này đánh dấu sự đột phá về năng lực của HĐND cấp xã.

Bên cạnh đó, quyền giám sát của HĐND cấp xã là một công cụ mạnh mẽ, thể hiện không chỉ trong các kỳ họp mà còn trong hoạt động thường xuyên giữa hai kỳ họp. Thường trực HĐND đóng vai trò “bộ chỉ huy”, chịu trách nhiệm điều phối hoạt động của các ban HĐND, các tổ đại biểu HĐND và từng đại biểu HĐND. Họ chuẩn bị kỹ lưỡng nội dung cho kỳ họp, bảo đảm các phiên họp thực chất, tránh hình thức. Đặc biệt, hoạt động giám sát giữa hai kỳ họp được đẩy mạnh qua các phiên chất vấn, phiên giải trình và các cuộc giám sát chuyên đề. Khi cử tri phản ánh vấn đề bức xúc, Thường trực HĐND có thể yêu cầu chủ tịch UBND hoặc cán bộ chuyên môn giải trình ngay lập tức.

Hai ban của HĐND (Ban Kinh tế - Ngân sách và Ban Văn hóa - Xã hội) đóng vai trò như “bộ lọc chuyên môn”. Trước khi trình các nghị quyết hoặc đề án ra HĐND, các ban sẽ tổ chức thẩm tra kỹ lưỡng về tính hợp pháp, khả thi và phù hợp với thực tiễn. Cơ chế hoạt động của hai ban này được thực hiện chặt chẽ: Khi UBND cấp xã trình một dự thảo kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội hoặc dự toán ngân sách, hồ sơ sẽ được chuyển đến các ban chuyên trách để thẩm tra. Ban Kinh tế - Ngân sách sẽ phân tích chuyên sâu tính khả thi, hiệu quả kinh tế, nguồn vốn và tác động tài chính của dự án. Chẳng hạn, trước khi một đề án xây dựng chợ được HĐND xem xét, Ban Kinh tế - Ngân sách phải phân tích kỹ lưỡng về hiệu quả kinh tế, nguồn vốn, khả năng hoàn vốn và tác động đến tiểu thương. Ban Văn hóa - Xã hội sẽ phối hợp thẩm tra, đánh giá các yếu tố về môi trường (tiếng ồn, rác thải), trật tự xã hội (an ninh, giao thông) và văn minh đô thị. Quá trình này còn bao gồm việc tương tác với UBND để yêu cầu cung cấp thêm thông tin, giải trình các vấn đề chưa rõ ràng hoặc tổ chức các buổi làm việc với các sở, ngành tỉnh nếu cần để nắm bắt thông tin đa chiều. Kết quả thẩm tra được tổng hợp thành báo cáo với nhận xét, đánh giá độc lập và đề xuất khuyến nghị cho HĐND. Vai trò của các ban chuyên trách không chỉ là “gật đầu” theo đề xuất của UBND mà là thực hiện quyền phản biện, yêu cầu điều chỉnh, thậm chí bác bỏ những đề xuất chưa phù hợp, bảo đảm các quyết sách thực sự vì lợi ích chung của cộng đồng.

Luật Tổ chức CQĐP năm 2025 đã tạo ra một sự thay đổi căn bản về trách nhiệm giải trình với quy định mang tính cách mạng tại Điều 34: “Cử tri ở cấp xã có quyền làm đơn yêu cầu HĐND cấp xã họp, bàn và quyết định những công việc của cấp xã. Khi trong đơn yêu cầu có chữ ký của trên 10% tổng số cử tri, Thường trực HĐND có trách nhiệm tổ chức kỳ họp…”. Đây là một quyền năng chưa từng có. Để thực thi nó, vai trò của tổ đại biểu HĐND cấp xã càng trở nên quan trọng. Tổ đại biểu, nay đã được chính thức khôi phục và kiện toàn theo Luật mới, hoạt động như những “cánh tay nối dài” của HĐND đến tận khu dân cư, xóm, ấp.

Quy định này cùng với vai trò của tổ đại biểu HĐND buộc trách nhiệm cá nhân của mỗi đại biểu HĐND phải được nâng cao. Họ không chỉ là người đại diện tại nghị trường mà phải là người phục vụ tận tụy tại cơ sở, phải thực hiện nghiêm túc việc tiếp công dân, đeo bám đến cùng các kiến nghị của cử tri và thực sự trở thành điểm tựa pháp lý tin cậy của Nhân dân.

Khi quyết sách mang “linh hồn” của cộng đồng

Người dân nêu ý kiến với chính quyền địa phương

Ba sự “lột xác” cốt lõi này (vị thế, năng lực và trách nhiệm giải trình) cho thấy HĐND cấp xã không chỉ được trao quyền nhiều hơn mà đã thực sự mang một sứ mệnh mới. Một nghị quyết của HĐND được ban hành mà chỉ dựa trên ý chí của bộ máy, thiếu sự lắng nghe, cũng giống như một tòa nhà bê tông, dù đúng quy chuẩn nhưng vô hồn và lạc lõng giữa lòng cộng đồng. Ngược lại, một HĐND hoạt động đúng với tinh thần của Luật mới, với những đại biểu chuyên trách biết thẩm tra, với những tổ đại biểu HĐND biết lắng nghe Nhân dân và với những cơ chế để Nhân dân cùng tham gia sẽ tạo ra những quyết sách mang “linh hồn” của cộng đồng. Những quyết sách đó không chỉ đúng mà còn hợp lòng dân, được Nhân dân tin tưởng, ủng hộ và tự hào xem như sản phẩm của chính mình. Đó chính là mục tiêu cuối cùng của nền dân chủ cơ sở.

Bài học thực tiễn từ những mô hình HĐND thành công cho thấy, chìa khóa nằm ở việc thực sự đặt lợi ích và tiếng nói của Nhân dân vào trung tâm của mọi quá trình ra quyết định. Ví dụ, tại một số địa phương, HĐND đã chủ động tổ chức các buổi tiếp xúc cử tri không chỉ tại trụ sở mà còn tại các khu dân cư, lắng nghe trực tiếp những trăn trở, nguyện vọng của Nhân dân về các vấn đề cụ thể như xây dựng hạ tầng, vệ sinh môi trường hoặc các chính sách an sinh xã hội. Kết quả, nhiều nghị quyết được ban hành không chỉ giải quyết được vấn đề tồn đọng mà còn nhận được sự đồng thuận cao, thậm chí là sự chung tay, góp sức của Nhân dân trong quá trình triển khai. Ngược lại, những nơi HĐND còn nặng về hình thức, ít tiếp xúc cử tri hoặc không thực sự lắng nghe các ý kiến phản biện, thường gặp khó khăn trong việc thực thi các quyết sách. Các dự án có thể bị chậm tiến độ do thiếu sự đồng thuận hoặc thậm chí gây ra những bức xúc trong xã hội. Điều này càng khẳng định rằng, sự tham gia của Nhân dân không phải là một “thủ tục” mà là một “nguồn lực” vô cùng quý giá để HĐND ban hành những quyết sách đúng đắn, sát với thực tiễn và có sức sống bền bỉ.

Khi HĐND thực sự là “Hội đồng của Dân”, mọi quyết sách đều được “thai nghén” từ tâm tư, nguyện vọng của cộng đồng và sẽ “sản sinh” thành những giá trị thực sự cho cuộc sống của Nhân dân./.

(còn tiếp)

Trần Quốc Việt 

 Bài cuối: MẶT TRẬN TỔ QUỐC VÀ SỨC MẠNH GIÁM SÁT CỦA NHÂN DÂN